Maatschappelijk Leiderschap: De werkelijke motor achter innovaties in de zorg

Het wachten op nationale beleidsplannen en grote centraal bedachte stelselveranderingen in de zorg is al decennia een doodlopende weg. Het idee dat complexe systemen als de gezondheidszorg kunnen veranderen door top-down papieren analyses en plannen is een illusie. Deze plannen worden vaak zó uitgekleed door compromissen en gevestigde belangen dat er niets concreets van overblijft. Eventuele onderliggende analyses zijn vaak te algemeen en te academisch om de echte zorgpraktijk en de zeer wisselende omstandigheden goed weer te geven. Bovendien, wie implementeert deze plannen? Een centrale autoriteit die consistent en coherent handelt? Zo’n autoriteit bestaat niet – nooit gehad, zelfs niet in de nostalgische jaren 50 toen de wereld een stuk eenvoudiger leek.

Wat we nodig hebben is geen beleid, maar een beweging. Een beweging van onderop, gedreven door maatschappelijk leiderschap: mensen die vanuit hun eigen kracht, passie en drijfveren veranderingen aanjagen. En het goede nieuws? Die leiders zijn er al. Elke dag. Overal in Nederland.

Neem Jos de Blok van Buurtzorg, die met zijn teams een revolutie teweegbracht in de wijkverpleging door bureaucratie te minimaliseren en autonomie centraal te stellen. Of Linda Terpstra en Anke van Dijke van FIER!, die pionierswerk verrichten in de aanpak van huiselijk geweld. Dit zijn geen beleidsmakers in ivoren torens. Dit zijn civil leaders: mensen die met hun voeten in de klei staan en oplossingen creëren die werkelijk werken. Met als belangrijkste beoordelaar niet de overheid of polderaars of vergadertijgers, maar patiënten zelf! Die herkennen de meerwaarde van deze zorginnovaties, vaak ook meteen! Het duurt alleen vaak verdomd lang, om het aan diezelfde ‘instanties’ uit te leggen, daar is vaak juist dit leiderschap voor nodig. Dit wordt ook verder aangeduid in het interview dat ik had met New Business radio, luister naar de betreffende podcast.

Zoals het boek ook aangeeft in een quote van de leiderschapsfilosofie van het Kansas Leadership Centre: Leadership is an activity, not a position. Anyone can lead, anytime, anywhere. Leadership starts with you and must engage others. Your purpose must be clear. It’s risky.

Dit leiderschap is geen uitzondering, maar de sleutel tot verandering. Innovaties zoals zorgzame gemeenschappen, effectieve jeugdzorgmodellen en een betere eerste lijnszorg ontstaan doordat deze leiders niet wachten op beleid, maar zelf het heft in handen nemen. In mijn boek ‘Het zal MIJN zorg zijn. 7 routes naar een gezond zorgstelsel’ bespreek ik tientallen van zulke initiatieven. Niet alleen om te inspireren, maar ook om te laten zien dat verandering mogelijk is, mits we die beweging van onderop durven toe te laten, te steunen en vorm te geven.

Een recent voorbeeld van hoe systemen wel veranderen? Kijk naar het coronavirus. Dat piepkleine virus legde de wereld plat en bewees dat complexe systemen zich aanpassen als de omstandigheden dat vereisen. Dit laat zien dat bottom-up dynamiek, voortkomend uit – vaak onbewuste – gelijkluidende ambities en verlangens (vandaar ook de 7 routes als wegwijzers in het boek) wanneer krachtig genoeg, alles kan transformeren. We noemen dat een cascade van zorginnovaties, die door hun cumulatie en positief op elkaar reageren, de bewegingen vormgeven, versnellen en veel groter maken. Zo werkt dus ook ook het virus van maatschappelijk leiderschap in de zorg en we moeten dat nu ‘besmettelijk’ gaan maken.

Daarom organiseerden we een collegereeks samen met de Kring Andragologie, waarin toonaangevende civil leaders, zoals boven al genoemd, hun verhalen deelden. Anderen deden dat ook. Paul Habets sprak over de toekomst van de eerste lijnszorg, Ingrid Rebel over jeugdzorg, en Frido Kraanen over een andere ouderenzorg en ziekenhuizen. Dinsdag in het laatste college spreekt Albert Jan Kruiter van het Instituut voor Publieke Waarden over de waarde van sociale netwerken en vooral pragmatische budgettaire ontkokering in de zorg (en dus niet via de klassieke nationale lobby om dat ‘systeem’ te proberen te veranderen en dat te gebruiken als stoplap om verder ‘voorlopig’ niets te doen).

Wat deze leiders gemeen hebben? Ze kijken voorbij het systeem en richten zich op mensen. Patiënten herkennen de meerwaarde hiervan ook vaak meteen. Ze verbinden, inspireren en maken impact, de grootste klus zit vaak in het meekrijgen van ‘het systeem’ of ‘de instanties’. Dit is het soort leiderschap dat we nodig hebben. Geen lege discussies over beleid en nationale plannen, maar daden die de zorg daadwerkelijk verbeteren.

Mijn oproep aan iedereen in de zorg: Wacht niet op de politiek of op beleidsmakers. Laat je inspireren door deze voorbeelden en word zelf die leider die verandering brengt. Want de zorg heeft geen tijd te verliezen – en de oplossingen zijn dichterbij dan je denkt.