Denktank Public Space grijpt de verkiezingscampagne voor de Tweede Kamerverkiezingen van 12 september aan om het politieke en maatschappelijke debat te voeren over de toekomst van maatschappelijke organisaties, ondernemingen en middenveld. In de eerste bijdrage: Maatschappelijk middenveld op Haagse snijtafels.

Politiek Den Haag: weg met grootschalige corporaties, zorg en onderwijs

1 juli 2012, De grote corporaties, de molochen in het onderwijs en de grootschalige zorginstellingen wordt door de Haagse politiek de wacht aangezegd. De verkiezingsprogramma’s die in mei en juni zijn verschenen, laten er geen misverstand over bestaan: het klassieke maatschappelijk middenveld ligt op de Haagse snijtafels.
Rutte
Niemand houdt meer van het maatschappelijk middenveld; het vertrouwen in de bestuurders van corporaties, zorginstellingen en scholen is weg. De enige grote partij die het beeld positief zou kunnen bijkleuren is de VVD. De partij van premier Mark Rutte heeft zijn verkiezingsprogramma als enige grote partij nog niet gepresenteerd. Maar verwacht hoeft niet te worden dat de liberalen als voorvechters van marktwerking het klassieke maatschappelijk middenveld liefdevol zullen omarmen.
Veiligheidsregio
De nieuwe mantra voor het maatschappelijk middenveld: kleiner in plaats van groter. De PvdA in ‘Nederland: sterker en socialer’ is het meest uitgesproken. Er moet een einde komen aan landelijk werkende corporaties, onderwijs- en zorginstellingen.
Desgevraagd zegt PvdA-Kamerlid Pierre Heijnen: ‘Wij willen concreet bij wet voorstellen om maatschappelijke organisaties maximaal tot op het niveau van de veiligheidsregio te organiseren. Als we scholen, corporaties en zorginstellingen binnen de grenzen van de 25 veiligheidsregio’s weten te organiseren, zullen megalomane gedragingen zoals van Vestia weer controleerbaar kunnen worden door de lokale democratie. Een onderwijswethouder kan dan ook weer met een bestuurslid van een schoolorganisatie zoals OMO praten. Zo’n OMO (schoolbestuur in Brabant) is zo groot dat het nu niet meer mogelijk is dat bestuursleden met wethouders over het onderwijs kunnen overleggen.’ Brabant telt 3 veiligheidsregio’s terwijl OMO scholen heeft van Bergen op Zoom in het westen tot Boxmeer in het oosten van Brabant.
Fusietoets
De PvdA wil de grotere corporaties opsplitsen, wil stoppen met de uitdijende conglomeraten van scholen en wil de zorg dicht bij mensen organiseren. De PvdA introduceert daarom een fusietoets voor zorginstellingen. ‘Grootschaligheid gaat soms ten koste van kwaliteit. In de fusietoets staat de kwaliteit van zorg voorop. Daarom wordt het oordeel van cliënten, patiënten en medewerkers verplicht meegenomen.’
Ook andere partijen willen kleinere scholen, corporaties en zorginstellingen. Grote corporaties die onder de maat presteren, worden opgeknipt, aldus de SP in ‘Een beter Nederland voor minder geld.’ Scholenfusies worden door de SP strenger getoetst. De bouw van kleine scholen krijgt van de partij van premier-kandidaat Emile Roemer een extra subsidie en schaalverkleining wordt gestimuleerd.
Het CDA wil grote scholen de mogelijkheid geven om fusies ongedaan te maken. Uitgangspunt is dat het onderwijs kleinschalig georganiseerd is, aldus het CDA in ‘Iedereen’. Desgevraagd zegt Raymond Gradus, directeur van het wetenschappelijk instituut van het CDA, dat schaalverkleining niet vanzelfsprekend de uitkomst is. ‘Je hebt grootschalige organisaties die de zaken prima kleinschalig hebben ingericht.’
Betaalbare sociale huurwoningen
D66 spreekt zich in ‘En nu vooruit’ niet uit over kleinere scholen, zorginstellingen en corporaties. D66 vindt het sturen op kwaliteit van onderwijs belangrijker dan de omvang van een school. ‘Daarom wil D66 geen financiële prikkels voor grote scholen, maar wel voor getoonde kwaliteit.’ Daarnaast vindt D66 dat corporaties terug moeten naar hun kerntaak: het bouwen en beheren van betaalbare sociale huurwoningen, een wens die ook bij andere partijen op het wensenlijstje staat. Bijvoorbeeld bij de PvdA: ‘Corporaties moeten zich weer richten op hun maatschappelijke opdrachten en huurders centraal stellen.’
Corporatiedirecteuren
De wanpresterende bestuurders in zorg, onderwijs en corporaties hebben er voor gezorgd dat de Haagse politiek een einde wil maken aan het gebrek aan moreel leiderschap in de top van het maatschappelijk middenveld. ‘Door de schaalvergroting is er vervreemding opgetreden. In kleinere organisaties die kleiner georganiseerd zijn heb je meer aandacht voor moreel besef. Het gebrek aan dat besef, juist bij sommige corporatiedirecteuren, baart ons zorgen’, zegt Gradus van het CDA. ‘Het gaat er dus om dat we weer naar een maatschappelijke inbedding van maatschappelijke organisaties gaan die de bijpassende maatschappelijk bewuste normen en waardenstructuur hebben.’
Als de SP het voor het zeggen krijgt, wordt de macht van bestuurders aan banden gelegd. Roemer wil experimenteren om budgetten rechtstreeks over te maken aan scholen in plaats van naar het schoolbestuur. Patiënten, artsen en verpleegkundigen moeten meer te zeggen krijgen over zorg dan bestuurders en zorgverzekeraars. Hoe dat te realiseren is vooralsnog onduidelijk.
D66 wil de wanpresterende bestuurders aanpakken door ‘de kwaliteit van bestuur en toezicht’ te verbeteren, om zo ‘drama’s zoals bij Vestia’ te voorkomen. Ook de PvdA zoekt het in scherper toezicht, maar dan wel door de overheid.
Salarissen
Een grote bron van ergernis zijn de salarissen van bestuurders van de grote corporaties, scholen en zorginstellingen. De PvdA wil een verbod op bonussen. Ook wil de partij van Samsom dat de wet normering topinkomens gaat gelden voor de bestuurder in het maatschappelijk middenveld. De SP vindt dat bestuurders van ziekenhuizen en zorginstellingen niet meer mogen verdienen dan een ministersalaris, 144 duizend euro inclusief vakantiegeld en eindejaarsuitkering. De PvdA legt de grens bij de Balkenendenorm, die 193 duizend euro bedraagt. Aan de professionals in de frontlinie van onderwijs, zorg en corporaties doet de PvdA er nog een belofte bij. ‘Onze stelregel: de mensen op straat moeten meer verdienen dan tenminste de eerste twee managementlagen in de organisatie.’
Over de ook vaak betwiste hoge beloning van de leden van de Raden van Toezicht van scholen, zorginstellingen en corporaties wordt niets specifieks gezegd noch voorgesteld.
Burgers
Het initiatief moet terug in handen van de burgers, huurders, docenten, verplegend personeel. De verantwoordelijkheid voor zorg, corporaties en onderwijs moet dichter bij burgers liggen, dat is de trend in alle verkiezingsprogramma’s. Wie denkt dat de partijen de burgers alle ruimte willen geven om zelf het heft in handen te nemen, komt bedrogen uit. De politieke partijen bepleiten niet de zelforganisatie van burgers, maar meer focus op de burger vertaalt zich in een nieuwe poging voor meer zeggenschap en inspraak van burgers in en op maatschappelijke organisaties.
‘De zeggenschap van huurders over corporaties moet vergroot worden’ (SP). ‘We gaan de zorg meer in de buurt en op een menselijke maat organiseren’ (SP).
‘D66 wil dat de basiszorg zo dicht mogelijk bij mensen wordt georganiseerd en pleit daarom voor nieuwe vormen van zorginstellingen tussen de eerste en tweede lijn in: zogenaamde “anderhalvelijnsinstellingen”, waar meer specialistische zorg dichter in de buurt aanwezig is en zo onnodig en duur ziekenhuisbezoek wordt voorkomen.’
‘De zeggenschap van burgers in zorg- en onderwijsinstellingen en woningcorporaties wordt versterkt, bijvoorbeeld door de bevoegdheden en rechten van cliënten- en bewonersraden uit te breiden’ (GroenLinks).
‘Via vormen van maatschappelijk zelfbestuur willen we machtsconcentraties tegengaan en de zeggenschap van mensen over hun dagelijkse werk- en leefomgeving vergroten’ (PvdA).
‘Studenten, patiënten, huurders, kortom gebruikers van deze voorzieningen dienen vertegenwoordigd te zijn in de toezichthoudende organen en in gebruikersraden’ (PvdA).
Regionale verankering
Schoolbesturen, corporaties en zorginstellingen dienen volgens de PvdA regionaal georganiseerd te worden. ‘Zorginstellingen moeten in samenwerking met burgers en werkenden in de zorg een optimaal aanbod van de zorgvoorzieningen per regio uitwerken.’ Het toezicht moet door de overheid gebeuren. De zorginstelling wordt volgens de PvdA een coöperatie waarin burgers kunnen deelnemen en zijn niet langer winstgerichte bedrijven maar maatschappelijke organisaties.
Andere partijen spreken zich niet uit over een dergelijke regionale structuur en inrichting. Het CDA wil maatschappelijke participatie organiseren en wil op zoek naar nieuwe vormen van financiering voor sociale projecten. Daarin moet worden geïnvesteerd door charitatieve instellingen, woningcorporaties, pensioenfondsen of zorgverzekeraars.
Private financiering
Een herschikking van geldstromen kan zichtbaar maken of er daadwerkelijk een andere koers wordt gevaren. Er worden geen baanbrekende voorstellen gedaan; slechts een enkele partij zegt iets over de wijze van financiering. D66 bijvoorbeeld pleit expliciet voor het toelaten van een extra financieringsbron voor zorginstellingen in de vorm van het mogelijk maken van privaat kapitaal. Volgens D66 is zo’n private financieringsprikkel de aangewezen route tot kwaliteitsverbetering en innovatie van de zorg.
Het CDA zoekt het in de samenwerking tussen burgers en maatschappelijke organisaties. De christendemocraten willen daarom de financiering via de vraag van mensen laten lopen. In dat geval moeten de maatschappelijke organisaties zich actiever op de wensen en behoeften van burgers, patiënten en cliënten richten, meent het CDA. Burgers en bedrijven kunnen een maatschappelijk aandeel in deze organisaties nemen, maar dat vergt wel een fundamentele verandering van overheidsregels, erkent het CDA. ‘Het debat gaat wat ons betreft dus over hoe maatschappelijke organisaties meer vrijheid krijgen in een meer morele setting en in het besef dat de collectieve uitgaven kleiner worden’, aldus directeur Gradus.
Dit is de 1e bijdrage in het Public Space Middenveld Debat – In de volgende bijdrage van Public Space aan het debat over het maatschappelijke middenveld: hoe kunnen maatschappelijke organisaties met minder geld de gewenste grotere rol van de burger ruimte geven?