Management als Kaste en Elite

De afgelopen periode heb ik veel colleges en lezingen verzorgd, o.a. bij Nationaal Register, NVTZ Academie en VTW, over maatschappelijk leiderschap en de rol van RvT/RvC (corporate governance) daarbij. Dit is tevens het onderwerp van mijn proefschrift. In de selectie van nieuwe bestuurders, maar vooral in de stimulansen, beoordelingen en bijsturingen op hun maatschappelijke oriëntatie en leiderschap is de Raad van Toezicht/ Raad van Commissarissen cruciaal. Ik leg daarbij het begrip en beroep ‘management’ uit aan de hand van de historische ontwikkeling in drie historische slagen.

Managers, van zetbaas tot maatschappelijk leider

Eind 19e eeuw is het begrip ‘management’ ontstaan bij grotere ondernemingen als zetbaas van aandeelhouders, Het volgde gehoorzaam diens rendementsdefinitie. Nog eerder kenden we in Nederland het regentenbestuur, zoals hiernaast afgebeeld door Frans Hals. Zoals Max Weber al voorspelde: ‘.…each man becomes a little cog in the machine, and aware of this, his one preoccupation is to become a bigger cog.‘

“Most of what we call management consists of making it difficult for people to get their work done” – Peter Drucker 

Vervolgens is het een professie geworden, een apart beroep met een hoge beloning en hoge status, veel meer dan zo’n zetbaas. De voornaamste bron onder die ontwikkeling is de managementindustrie geweest: business-schools (de eerste in de USA was Wharton in 1881), headhunters, management consultants en interim-management. Ik heb daar zelf 25 jaar deel van uitgemaakt, dus mag het zeggen.

Uitgangspunten en belangen

Wat waren de gecombineerde uitgangspunten van die managers en die industrie, die ook pasten bij hun belangen?

• Het is een vak dat in opleiding geleerd kan worden.
• Het is moeilijk en tegelijk doorslaggevend voor succes van ondernemingen, dus schaars en dus staat er een hoge beloning tegenover.
• Het is zo’n apart vak dat het inzetbaar is over sectoren heen, dus ruilbaar (dat kennen we zelfs als tool: managementroulatie) en dus bestaat er ook de mogelijkheid van een managementcarrière. Deze combinatie van een specifieke toegang tot (managementopleidingen) en opwaartse mobiliteit binnen de groep, leidt tot een kaste: een besloten groep waar je niet gemakkelijk inkomt en die goed voor zichzelf zorgt.
• Vanaf het begin lag aan de basis een onderscheid tussen planning en coördinatie (taak van management) en uitvoering en werkvloer. Goed verwoord door Peter Drucker: ‘Most of what we call management consists of making it difficult for people to get their work done‘.

In die ontwikkeling ging allereerst inhoudelijk iets mis: het vak ‘management’ werd door die professionaliseringsslag technischer, killer, meer berekenend, beperkt-economischer dan oorspronkelijke begrippen als ‘leidinggevende’ of ‘baas’.

“Veel managers en toezichthouders leven nog in een vorig tijdperk”

Daarbovenop kwam ten derde een recente ontwikkeling in Westerse landen: de groei van de maatschappelijke kritiek op bestuurlijke elite en elitecultuur, waartoe datzelfde management ineens ook werd gerekend. Toen werd ineens teruggegrepen op het negatieve beeld van regenten, wat een heel andere tijd en bezigheid was. Daarop hadden managers zelf totaal niet gerekend (het was immers een technisch vak en een competentie), ze waren hier ook niet op voorbereid. Vakken als maatschappelijke communicatie, reputatiemanagement en persoonlijke integriteit stonden nu eenmaal niet hoog op het programma van business-schools.

Roep om maatschappelijk leiderschap

Dit tezamen maakt dat we nu in fase vier zitten: de vraag naar Leiderschap, naar Karakter, naar ‘Waarden’, naar aandacht voor ‘the common good’. Goed voor RvT/RvC om te weten, want veel managers, headhunters en overheidstoezichthouders zitten nog in de geschiedenis.