Privatiseer naar maatschappelijke initiatieven. Oproep aan overheid

De politiek staat voor grote opgaven die om drastisch ingrijpen vragen, inclusief stevige bezuinigingen. Alle ogen zijn op Den Haag gericht. Is dat terecht? Is de politiek in staat om hier alleen de leidende rol in te vervullen? Of is een grotere rol weggelegd voor maatschappelijke initiatieven?

Ondanks de hardnekkige misvatting dat het maatschappelijk middenveld door ontkerkelijking en individualisering grotendeels verdwenen is, bewijst de groei van burgercollectieven, zorg- en wooncorporaties en energiecollectieven, naast de zes miljoen vrijwilligers en de vele fondsen het tegendeel. De burger is mondiger dan ooit. Het is aan de politiek daarnaar te handelen. Hier zit de weeffout. Nederland heeft genoeg van een overheid die de verontruste burger als een beleids- of politieke opgave definieert en daarmee niet serieus neemt. Dit wel te doen is een eerste stap in de goede richting. Herkennen en erkennen dat maatschappelijk initiatief een onafhankelijke en zelfstandige samenlevingskracht vertegenwoordigt. Met wie te praten en te onderhandelen is. Wanneer dit positieve feit als uitgangspunt wordt genomen, ontstaat het politiek gedragen inzicht dat het nu gaat om ‘maatschappelijke privatisering’.

Al in 2014 schreef de Raad voor de financiële verhoudingen in haar advies Tussen betalen en bepalen. Publieke bekostiging van maatschappelijk initiatief: ‘Ook de overheid zelf is te beschouwen als een maatschappelijk initiatief. Voor het oplossen van ingewikkelde vraagstukken is het de kunst om de flexibiliteit van maatschappelijke initiatieven te combineren met de waarborgen van het overheidsbestel. […] Er is niet langer een vaste relatie tussen betalen en bepalen. Om die reden zijn rolzuiverheid en heldere communicatie over wensen en verwachtingen belangrijke voorwaarden voor een vruchtbare samenwerking tussen overheden en initiatieven.’

‘De overheid redt het niet alleen’

De overheid redt het niet alleen. Bij de komende bezuinigingen zal verhoging van de eigen bijdragen voor allerlei voorzieningen zeker niet afdoende zijn. Er komt ruimte voor de eigen bijdragen van maatschappelijk initiatief. Daarbij als eerste het advies aan de overheid zich per maatschappelijk vraagstuk op de hoogte te stellen van de aard en omvang van het maatschappelijk initiatief: is het georganiseerd, professioneel, drijft het op vrijwilligers of is het amateuristisch? Ga praten en met elkaar kennismaken. Wanneer uit deze kennismaking blijkt dat het maatschappelijk initiatief voldoende georganiseerd is: start overleg om te kijken of, en zo ja waar elkaar te versterken. Dus geen overheidstaken afschuiven. Zie bijvoorbeeld het project ‘Gewoon geld geven’ van initiatiefnemer Kansfonds om de armoede te bestrijden in samenwerking met de gemeenten Zaanstad, Tilburg en Amsterdam. Bij onvoldoende organisatiegraad wordt overheidssteun geboden. In gevallen dat het maatschappelijk initiatief te weinig ontwikkeld is wordt opbouwwerk (community development) door de overheid ter beschikking gesteld.

Het maatschappelijk initiatief op zijn beurt dient werk te maken van verdere draagvlakvergroting. Dit betekent het bouwen aan een infrastructuur (bijvoorbeeld het oprichten van lokale gemeenschapsfondsen) en het vergroten van de eigen financiële basis door onder meer het heffen van contributies, het uitgeven van maatschappelijke aandelen of obligaties, fondsenwerving en crowdfunding.

Theo Schuyt is hoogleraar filantropie aan de Vrije Universiteit Amsterdam en partner van Charistar
Steven de Waal is oprichter en voorzitter van de Public Space Foundation

Dit opinie-artikel is oorspronkelijk gepubliceerd in Binnenlands Bestuur, week 27, 1 juli 2024