Plan Modernisering Staatsbestel

‘Nog net op tijd’ is de veelzeggende titel, die Paul Scholten, een ervaren voormalige burgemeester, zijn plan meegeeft. Het Plan Modernisering Staatsbestel komt voort uit de groeiende zorg van het gros van de Nederlanders over het staatsbestel. Het is dezer dagen aan de nieuwe premier Schoof en zijn ministers aangeboden, omdat het maken en doen van voorstellen aan het parlement en het volk, volgens de voortvarende aanpak die hier wordt geschetst, bij het nieuwe kabinet ligt. ’Leiderschap is noodzakelijk, want het starten met deze aanpak van het staatsbestel is urgent.’

Zes ingrijpende aanpassingen aan het huidige oude bestel van 1848 zijn in hun samenhang de kern van het plan. Het gaat om meer invloed van de bevolking in het landsbestuur door een versterkte Tweede Kamer als haar vertegenwoordiging. Dit kan heel pragmatisch via een wijziging van de Kieswet! Wel zijn er aanvullend nog enige wijzigingen van de grondwet nodig. De bevolking een beslissende invloed geven op de keuze van een nieuwe Minister-president. Deze vormt daarna en dus veel voortvarender dan nu gebruikelijk, zijn/haar eigen regering. Daar de Koning daardoor geen lid meer kan zijn van de regering, zal de positie van staatshoofd van de Koning apart moeten worden verankerd. Regering en Tweede Kamer worden met deze maatregelen ieder in hun samenhang versterkt. Het plan bevat uiteraard ook stappen om de onafhankelijke functie en organisatie van de Rechterlijke Macht te versterken.

De rol van een denktank, vanuit het bevorderen van actief burgerschap

Denktank Public Space heeft de afgelopen maanden de ontwikkeling van dit plan en de politiek relevante aanbevelingen met de auteur helpen aanscherpen, waarbij uiteraard Paul Scholten geheel verantwoordelijk bleef voor de inhoud van het plan.

Een denktank is immers op aarde om het publieke debat te stimuleren en te voeden over belangrijke actuele kwesties. Dit thema past daar volledig bij. In de afgelopen 20 jaar waarin Public Space als een van de eerste denktanks in Nederland zijn publieke werk heeft gedaan, is ook het belang van een aanpassing van ons staatsbestel om de missie van Public Space waar te maken, steeds duidelijker geworden. Die missie betreft ‘het bevorderen van actief burgerschap en maatschappelijk ondernemerschap’. Dan ligt het natuurlijk zeer voor de hand om in te zetten op het versterken van de directe zeggenschap van burgers in onze democratie, zoals wij ook merkten in onze wereldwijde lezingentour over ons laatste boek over ‘the disruptive power of citizens’. Daar zit echter een paradox: meer directe zeggenschap van burgers is niet aantrekkelijk als diezelfde burgers weinig vertrouwen in de politieke besluitvorming en oplossingskracht hebben en vermoeden dat dat aan ‘het staatsbestel’ ligt. Dan worden burgers in hun perspectief alleen maar mede-verantwoordelijk voor een falende overheid. En zal het meer direct kiezen van personen alleen maar het plakken van pleisters zijn. Het is dus noodzakelijk dat er tegelijk versterking plaatsvindt van slagkracht en besluitkracht van datzelfde staatsbestel, met behoud of misschien zelfs terugkeer van belangrijke publieke waarden als rechtvaardigheid, eerlijke verdeling, non-discriminatie en herkende representatie.

Tevens blijkt hier opnieuw hoe belangrijk private, onafhankelijke denktanks zijn in het publieke debat en media landschap in Nederland. Niet eromheen draaien, niet bagatelliseren, geen onmogelijke oplossingen voorstellen, maar direct en voor ieder publiek herkenbaar recht op het probleem af door concrete en haalbare oplossingen voor te stellen. Die positie hebben politici niet, overheidsadviesorganen niet en overheidscommissies niet. Die zijn uiteindelijk meer gericht op het verleden en het bewaken en bijeen houden van bestaande belangen dan een private denktank hoeft te doen. Die verleiding is ook niet groot als je erop gericht bent het meest toonaangevende gedachtegoed kristalhelder en toekomstgericht aan te reiken voor de grote publieke en politieke vraagstukken van deze tijd, die iedereen (her-)kent.

De stappen van het plan

Iedere transformatie van A naar B, moet starten volgens de principes van B. Men wil de democratie versterken, dan moet men dus ook democratisch beginnen. De eerste fase, die spoedig realiseerbaar en voor burgers zichtbaar is, is een raadpleging van de bevolking via een referendum of men principieel voelt voor dit type modernisering van het landsbestuur. Daarna volgt de vereiste Kieswetwijziging. Op naar zes grote kamerfracties, ook stimulerend dat kleinere fracties zich combineren, via verkiezingen in twee ronden. Eerst een partijselectie, dan verkiezing van Kamerleden uit de kieslijsten van de zes gekozen partijen. Dit is zeker herkenbaar voor veel burgers, omdat het ook gebruikelijk is in sportcompetities, zoals bij de laatste Olympische Spelen: na een competitie in een poule  gaan de winnaars daarvan door naar de eindstrijd. De macht van de bevolking niet versplinteren, maar versterken. De daaropvolgende noodzakelijke grondwetherziening om de invloed van de bevolking op het dagelijks bestuur te versterken eist een grondige voorbereiding van al gauw 1 à 2 jaar. Dit gaat in dit plan via de benoeming van een Driemanschap, met een zeer ervaren bestuurder als volwaardig kabinetsminister aan het hoofd, net als dat het geval was bij Thorbecke, met twee uiterst deskundige staats- en bestuursrechtgeleerden, geassisteerd door een deskundige staf.

Versterking Tweede Kamer

Wat ons met name aanspreekt in het plan van Paul Scholten is de pragmatische kant ervan, zowel juridisch als politiek, waardoor ook burgers direct merken dat aan de fundamenten van het staatsbestel gewerkt gaat worden.

Wij achten al enige jaren een inzet op alleen een grondwetswijziging, die zeker nodig is voor onderdelen van dit plan, vrij hopeloos. Waarom? Omdat de versplintering van het politieke landschap al te ver gevorderd is en iedere aanpassing van de positie van politieke partijen en van de samenstelling van het parlement dus zal stuiten op de politieke realiteit. Er zal nooit meer een 2/3 meerderheid zijn voor wijzigingen die het gevaar inhouden dat jouw politieke partij geweerd gaat worden uit het parlement, omdat iedere politieke partij vanaf heden gezien de eigen soms kleine omvang en de turbulentie van verkiezingsuitslagen, altijd dat risico zal inzien. Hier wordt daar een open strijd in twee rondes over gevoerd en wordt ook ingebouwd dat partijen tijdens die electorale strijd kunnen fuseren. Dan heeft zo’n politieke partij de eigen politieke toekomst toch een beetje in eigen handen, reagerend op de wil van de kiezers.

Referendum over fundament van democratie, maar de gebruikelijke fouten bij referenda vermijden

Vervolgens spreekt ons, en hopelijk ook de zittende politieke meerderheid, het referendum onder alle burgers aan als eerste stap om het voornemen van een fundamentele aanpak van onze democratie aan hen voor te leggen en hun instemming te krijgen. Dit leidt tot veel groter bewustzijn, tot erkenning dat er iets moet gebeuren en tot het gevoel dat ook professionele politici hiervoor hun verantwoordelijkheid nemen. Een vertrouwenwekkende stap en belangrijk signaal. De huidige politiek moet nu eenmaal zwaar werken aan haar geloofwaardigheid, zeker in zaken die het eigen functioneren betreffen.

Wij bepleiten wel twee elementen die nu vaak mis gaan bij referenda, ook in Nederland:

a. Een onafhankelijke commissie moet de glasheldere vraag van het referendum formuleren en heldere procedures vastleggen rond toegestane campagnes, wijze van en deelnemers aan het stemmen en, vooral, welk gewicht aan bepaalde uitslagen moet worden toegekend.

b. Deze commissie moet tevens een voorstel maken voor een wet, waarin het parlement VOORAF vastlegt en belooft wat het met het resultaat zal doen.

Download het Plan Modernisering Staatsbestel
Download het persbericht van 9 september 2024
Wie op het plan wil reageren kan dat doen via modernisering.staatsbestel@gmail.com

Paul Scholten is onafhankelijk deskundige op het gebied van rechtsstaat en wetgeving daarover en is auteur en belangrijkste initiatiefnemer van dit essay om hierover de politieke en publieke discussie te openen.

Mr. P. Scholten (1939) studeerde in de zestiger jaren rechten aan de Universiteit van Leiden. Hij werd in 1973 burgemeester van Delfzijl, daarna van Soest en van 1989 tot 2001 van Arnhem. Daarna nam hij als burgemeester nog waar in drie gemeenten. In totaal was hij ca 30 jaar burgemeester. Overheidsbestuur en haar juridische grondslag zijn hem met de paplepel ingegoten. Zijn grootvader en zijn vader waren beide bekende Hoogleraren aan de Rechtenfaculteit van de toen nog Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam (later de UvA). Hij nam in 2017/2018 deel aan de Klankbordgroep rond de Staatscommissie Parlementair Stelsel o.l.v. Johan Remkes.

Public Space heeft als onafhankelijke private denktank, bekend met veel publieke en politieke vraagstukken en actief in publieke debatten, met hem hierover meegedacht. De denktank steunt zijn intellectuele initiatief om dit belangrijke vraagstuk aan te kaarten en vooral het te voorzien van een degelijk en goed doordacht, ook juridisch, en snel te realiseren stappenplan. Dat onafhankelijk denken is blijkbaar nodig om een belangrijk vraagstuk deskundig te onderbouwen, ondanks veel politieke weerstand en dus graag verschuilen achter constitutionele argumenten en procedures.