Mensen worden niet beter van moraliseren

Een effectief zorgstelsel leidt tot een vermindering van de verschillen in gezondheid tussen arm en rijk. Heffing van premies op grond van zorgconsumptie is niet de manier om dat te bereiken, stellen José Smits en Steven de Waal in dit essay, dat op 11 mei 2005 verscheen in de Volkskrant.

‘Beloon patiënten die gezond  leven en beboet mensen met ongezond gedrag door hen hogere premies en bijdragen te laten betalen’. In die aanbeveling voor premiedifferentiatie van de Raad voor de Volksgezondheid wordt een overmatig gewicht toegekend aan individuele financiële prikkels om zorgkosten te temperen. Het is doordrenkt van de Nederlandse behoefte dat vermanende vingertje te heffen: wie ziek wordt, is weliswaar zielig, maar ook een last en zal boete doen.

Zorg is duur en zal duurder worden

Het rapport van de Raad voor de Volksgezondheid past in de lijn van minister Hoogervorst van Volksgezondheid. Die benadrukt voortdurend dat de zorg peperduur wordt en dat eigen verantwoordelijkheid moet worden vertaald in het verminderen van inkomenssolidariteit en eigen bijdragen die opstapelen bij mensen met lage inkomens en een slechte gezondheid. Daar zit wat in: ja, de zorg is duur en zal duurder worden, maar tegelijk zeer beperkt.
Het rapport gaat voorbij aan de voorkeuren van Nederlanders die een zorgstelsel willen waarin rijkeren solidair zijn met armeren en jongeren best willen betalen voor ouderen. Het gaat ook voorbij aan de kracht van overheidsbeleid dat gedrag van groepen mensen en gedrag door organisaties effectiever kan sturen dan lullige boetes op vermeend verkeerde keuzen van individuen ooit kunnen doen.

De PvdA wil geen partij zijn die zegt: laat de zorgkosten maar groeien, we verhogen de premies wel. In een vorige week verschenen rapport laat een groep zorgspecialisten uit de partij zien dat sociaaldemocraten zich bewust zijn van het kostenprobleem en dat ook wij verlangen dat burgers meer betalen.

“Mensen met de laagste inkomens hebben de slechtste gezondheid en zouden ook nog meer premie moeten betalen omdat ze het roken niet kunnen laten?”

Spaarsysteem voor zorgkosten

Sparen voor pensioen is geaccepteerd. Waarom dan niet een spaarsysteem voor hoge zorgkosten aan het einde van het leven, zeker als ouderen daarmee vrijheid krijgen de zorg te kiezen die ze wensen? Waarom zo’n eenheidsworst aan verzorgingshuizen? Mensen kiezen graag eigen arrangementen, en kunnen dat ook in ons voorstel voor fiscaal ondersteunde spaarvormen voor de oude dag. Maar wat is dat toch voor onzin aan te dikke mensen een hogere premie te vragen, op het moment dat het te laat is. Ons lijkt het betalen door minister Van der Hoeven van meer gym- en zwemlessen op scholen vele malen effectiever om de kosten van obesitas en suikerziekte te verminderen.

Ons zorgstelsel kende een redelijke inkomenssolidariteit, althans in de ziekenfondsverzekering en de AWBZ. Dat is mooi, maar de uitkomsten van het zorgbeleid zijn niet zo gunstig verdeeld. Mensen met een lage sociaaleconomische status hebben gemiddeld een slechtere gezondheid en lagere levensverwachting dan de hogere inkomensgroepen. Hogere inkomensgroepen leven bewust en letten op hun gezondheid, maar doen wel een groter beroep op zorg dan ze eigenlijk nodig hebben, blijkt uit onderzoek. Een effectief zorgsysteem zou zulke verschillen tussen arm en rijk moeten verkleinen. In Nederland nemen die verschillen eerder toe. Dat maakt de suggestie van Hoogervorst voor premiedifferentiatie op grond van zorgconsumptie navrant. Mensen met de laagste inkomens hebben de slechtste gezondheid en zouden ook nog meer premie moeten betalen omdat ze het roken niet kunnen laten?

Handhaven inkomenssolidariteit

Het rapport van de PVDA ‘Zorg voor een gezond leven’ pleit voor het handhaven van de inkomenssolidariteit en een onbelemmerde toegang tot de zorg, ook voor mensen die veel mankeren of erg oud zijn en daarbij ook wel eens dom deden. Je mag van mensen verlangen dat ze zich verantwoordelijk voelen voor hun gezondheid en die van hun omgeving. Maar de politiek moet zich verantwoordelijk voelen voor het grote geheel. De politiek moet mensen geen schuldgevoel aanpraten, maar roken op minder plaatsen toestaan en bewegen op meer plaatsen mogelijk maken. De politiek moet oog hebben voor sociaal-economische oorzaken, minder werkloosheid, een betere woonomgeving .

“Maar dat betekent wel geld voor welzijnszorg want daaruit betaal je de organisatie van tafeltje dekje”

Er moet ook oog komen voor de eigenaardige kostenstijging in de zorgsector en het hoge percentage bewoners dat in instellingen woont (vergeleken met Europa). Thuiszorg en een goede organisatie van sociale netwerken rondom ouderen en gehandicapten is vele malen goedkoper dan een opname in een tehuis en levert een aanzienlijke betere leefkwaliteit op dan in verpleeghuizen mogelijk is. Maar dat betekent wel geld voor welzijnszorg want daaruit betaal je de organisatie van ‘tafeltje dekje’.

Een doelmatige organisatie van de zorg zou helpen en een heldere visie op verantwoordelijkheden helpt daarbij. Waarom hebben we ooit bedacht dat het goed zou zijn om de organisatie van de zorg voor gehandicapten en ouderen over te laten aan een afstandelijke keten van onafhankelijke indicatiestellers met protocollen, beambten op verre zorgkantoren, en ‘eigen-bijdragen-inners’ van een centraal administratiekantoor met de gruwelafkorting CAK, die niet zelden pas maanden na overlijden van vader of moeder de nota voor de eigen bijdrage sturen? Daar worden de bejaarden en hun families gek van, maar ook de huisarts en de thuiszorgers.

Stel gemeenten verantwoordelijk

Het zou mooier zijn als we gemeenten verantwoordelijk stellen voor de zorg aan ouderen die ondersteuning nodig hebben. Het volledige AWBZ-budget, inclusief het budget voor verpleeghuizen, kan naar de democratisch gecontroleerde gemeenteraden die in overleg met bewoners hun afwegingen maken: investeren in aanpasbare woningen, kleinschalige zorg voor dementerenden en nadenken over effectieve thuiszorg die dure opname lang uitstelt. Eigen bijdragen voor zorgvragers past daarbij, maar alleen als er ook wettelijke rechten tegenover staan en ruimte voor eigen keuzen. Financiële prikkels kunnen zich beter richten op zorgaanbieders en op de gemeenten. Net als bij de bijstand kan gelden dat gemeenten die effectief preventief beleid organiseren daar ook nog wat budget aan overhouden. Dat hoeft nooit naar aandeelhouders, maar kan meteen weer in betere voorzieningen worden gestoken.

Dit essay verscheen oorspronkelijk in de Volkskrant, 11 mei 2005