Democratie en Burgerschap: start van een broodnodige discussie

Afgelopen maandagavond, 21 januari j.l., zat ik als panellid in een Meet Up in de Bibliotheek Utrecht van het VPRO programma Tegenlicht, vanwege hun uitzending van de zondag daarvoor. De film die gemaakt is tijdens deze bijeenkomst is online te vinden.

Mythes over politiek en democratie in Nederland

Mijn eerste commentaar op de uitzending zelf is dat het me opviel dat de opgevoerde begeleider en zogenaamde deskundige conceptueel heel verwarrend was, vooral omdat hij alle fouten maakte die al twee decennia lang onderdeel zijn van de mythes over politiek en democratie in Nederland. In zijn perceptie was ‘echte’ democratie alleen de representatieve democratie (dus referenda waren dat niet) en binnen die gemankeerde opvatting hanteerde hij de mythe van een rationeel afwegende en resultaatgerichte coalities vormende professionele politiek en dus zeker geen ‘populisme’. Nog later maakte hij het nog bonter door het luisteren naar en inspelen op ‘emoties’ geen politiek te noemen! Alle lessen over het belang van goede retoriek die we al meer dan 2300 jaar kennen van de Grieken, waren hem ontgaan.

Ik heb in mijn eerste reactie uitgelegd dat ‘populisme‘ een soort scheldwoord is dat als een boemerang terugslaat en juist de zwakke plek van zittende politieke partijen openbaart: iedere democratische partij moet immers ‘populistisch’ zijn in de zin van goed verwoorden wat er leeft onder de bevolking en hen vertegenwoordigen in dat gevoel en die mening. Als dat dus een verwijt aan bepaalde partijen is, mis je die boot blijkbaar geheel zelf. Uiteraard kan je je wel afzetten tegen hun standpunten en beoogde maatregelen, maar dat is dan bijvoorbeeld beter te typeren met rechts-extremistisch of te nationalistisch.

“… je moet het dus ook hebben over de hele zwakke verdediging van de huidige democratie door zittende professionele politici.”

Tevens heb ik toegelicht dat in mijn ogen de hele uitzending geheel over politiek ging, namelijk bescherming van democratie, opkomen voor het recht om gehoord te worden en de publieke opinie beïnvloeden. Omdat politiek nu net de publieke strijd is over waarden, herverdeling, zingeving, gemeenschapsvorming en dus zeker niet zich alleen maar afspeelt in de professionele politiek van betaalde Kamerleden of ministers en wat zij onderling in officiële vergaderingen behandelen. Dat is hoogstens en als het goed is een weerslag van wat er leeft onder ‘de mensen’ of ‘het volk’ of ‘hun kiezers’. Dat daarmee dus de uitzending precies het grote probleem van dit moment aangeeft met democratie. De grote vijanden van de democratie zijn mogelijk, zoals de uitzending begon, de ‘populisten’ of de links en rechts nu opkomende ‘sterke mannen’, maar je moet het dus ook hebben over de hele zwakke verdediging van de huidige democratie door zittende professionele politici. Je kan het wel verwijten aan de nieuwe ‘binnenkomers’ die zeker niet het beste voor hebben met formele democratie, maar waar zijn dan al diegenen die ons nu vertegenwoordigen en het politieke systeem vormgeven en bemensen? Dat is de reden waarom ik al enige tijd waarschuw voor disruptie van democratie en waarom ik meen dat er een nieuw leiderschap nodig is, het huidige faalt of verschuilt zich of snapt het niet meer. Dit is het onderwerp van mijn nieuwste boek (sinds november op Amazon) en bijvoorbeeld ook de conclusie van Casper Thomas in de recente versie van De Groene Amsterdammer. Het mooiste aan de uitzending vond ik dus het opvoeren van nieuwe politieke leiders in de vorm van de burgemeester van Palermo en de Zwitserse die een referendum won.

Nieuwe technologie ondersteunt actief burgerschap

Onderliggend toont dit alles aan dat democratie moet leven, dat mensen zich druk moeten willen maken over de publieke zaak en publieke gang van zaken en zich als maatschappelijk leider met de politiek moeten willen bemoeien. Formele democratie waarborgt een aantal zaken die voor burgerschap en burgerbetrokkenheid noodzakelijk zijn, zoals vrije pers, open publiek debat, bestuurlijke transparantie en vooral, de definitie van burgerschap die ik in het boek aanhaal: ’the right to have rights’, dus een vrije burger met rechten, die dan dus ook enige plichten tot meedoen en solidariteit aangaat. Het boeiende daarbij is dat formele democratie aan de kant van de randvoorwaarden voor burgerschap zit en het niet kan sturen of opleggen of afdwingen. Het actieve burgerschap moet uit burgers zelf voortkomen en de nieuwe technologie helpt daarbij enorm.

Kunnen politieke partijen de recrutering van leiders voor politieke functies wel aan?

Als we dus andere leiders nodig hebben en ze zich blijkbaar wel ergens, maar buiten de gangbare kanalen, aandienen, wordt de grote vraag of de huidige politieke partijen die de belangrijkste kandidaatstelling voor formele politieke functies vervullen, die recrutering nog wel aan kunnen. Waarschijnlijk niet, hun vangnet is inmiddels veel te smal en hun interne selectie veel te veel gericht op loyaliteit en gehoorzaamheid aan de partijlijn. Het is opvallend dat de staatscommissie Remkes niets zegt over die persoonlijke leiderschapskant van de formele politiek en dat begint er dus al mee dat hij weinig durft te zeggen over de toegevoegde waarde van politieke partijen, toch de belangrijkste bouwsteen van onze democratie! Ik voorspel in mijn boek dat de 1e disrupties van de democratie zich zullen voordoen bij de politieke partijen, omdat je dankzij de nieuwe technologie tegenwoordig je kandidaatstelling kunt realiseren buiten hen om, zoals Trump en Macron hebben aangetoond. Nederland is altijd slecht in het omgaan met persoonlijkheden en persoonlijke kenmerken die nu net horen bij leiderschapskwesties. Het publieke debat en onderzoek wordt daarom beperkt tot regels, systemen, formeel toezicht en procedures en ook nog vanuit de illusie: ‘Hoe meer, hoe beter’. Nog een lange weg te gaan in die constitutionele en politieke bureaucratie!